Σπηλαιώδεις ναοί και σπήλαια θρησκευτικού ενδιαφέροντος

Χάρη στο ιδιαίτερο φυσικό της ανάγλυφο, με τα αναρίθμητα φαράγγια, τα άγρια βουνά και την πληθώρα δυσπρόσιτων σημείων, η Κρήτη υπήρξε ιδανικός τόπος για ασκητική ζωή. Τόσο πολύ άκμασε ο ορθόδοξος ασκητισμός κατά τα βυζαντινά χρόνια, που η Κρήτη χαρακτηρίστηκε «άγια νήσος». Στα πιο απόμερα σημεία του νησιού, μέσα σε σπηλιές και μακριά από τον πολιτισμό, απομονώθηκαν ανά τους αιώνες ερημίτες και ασκητές, εγκαταλείποντας τις εγκόσμιες χαρές και απολαύσεις και δημιουργώντας χώρους λατρείας.

• Στις σπηλιές του Αγιοφάραγγου, στα νότια του νομού Ηρακλείου, θρυλείται πως πριν από αιώνες ζούσαν εκατοντάδες ερημίτες, οι οποίοι δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους παρά μόνο την ημέρα της Ανάστασης. Συναντιούνταν στον Γουμενόσπηλιο, το μικρό σπήλαιο δίπλα στον σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου. Λέγεται πως στο Αγιοφάραγγο ακόμα ζουν αόρατοι ασκητές.
• Στη Μονή Γουβερνέτου, στον νομό Χανίων, όπου ασκήτευσε ο Άγιος Ιωάννης ο Ξένος, υπάρχει μια «πέτρινη πολιτεία», μια μονή λαξευμένη σχεδόν μέσα στο βράχο.
• Στα Μάταλα, οι γνωστές σπηλιές πάνω στους βράχους χρησιμοποιήθηκαν από τους πρώτους Χριστιανούς σαν κατακόμβες και εκεί βρίσκεται σήμερα ο σπηλαιώδης ναός της Παναγίας.
• Σε πολλά σπήλαια στο νησί λατρεύεται ο Άγιος Αντώνιος, που υπήρξε ο ίδιος ασκητής σε σπήλαιο. Πανέμορφο είναι το σπήλαιο του Αγίου Αντωνίου στο φαράγγι του Πατσού στο Ρέθυμνο, ενώ στο μονοπάτι προς τη Μονή Κουδουμά, στα Αστερούσια όρη, βρίσκεται σπήλαιο αφιερωμένο στον Άγιο Αντώνιο. Από τους σταλαγμίτες και τους σταλακτίτες λέγεται ότι ρέει αγίασμα που συγκεντρώνεται σε τρεις γούρνες από όπου μπορεί κανείς να πιει.
• Δεν είναι λίγα τα σπήλαια του νησιού στα οποία οι Κρητικοί κατέφευγαν για να σωθούν από τους Οθωμανούς και οι τελευταίοι τους εξόντωναν, όπως έγινε στο σπήλαιο της Μιλάτου, κοντά στο χωριό Μίλατος στο νομό Λασιθίου, το οποίο είναι σήμερα αφιερωμένο στον Άγιο Θωμά.