Ναός Ζωοδόχου Πηγής – Αη κυρ Γιάννης στην Αγυιά

Στην ευρύτερη περιοχή του κάμπου των Χανίων μεταξύ των οικισμών Αλικιανός και Κουφός, σώζεται ο μεγάλος ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ή Αϊ κυρ Γιάννης από το όνομα του κτήτορα Ιωάννη του Ξένου και Ερημίτη. Κτίστηκε περί το 1030 και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο.

Σε εποχή κοντινή με την ανέγερση του ναού προστέθηκε στο δυτικό μέρος του ναού νάρθηκας. Τα πλάγια μέρη του νάρθηκα καλύπτονται από σταυροθόλια και το μεσαίο από υπερυψωμένο φουρνικό. Κατά το 14ο αιώνα το νοτιανατολικό σταυροθόλιο κατέρρευσε και ανακατασκευάστηκε στη θέση του ημικυλινδρική καμάρα στηριγμένη σε κτιστό πεσσό. Στο 15ο αιώνα μπορεί να χρονολογηθεί η ανακατασκευή του νοτιοδυτικού θυρώματος του ναού με οξυκόρυφο τόξο.

Εσωτερικά, ο ναός καλύπτεται με δυο στρώματα τοιχογραφιών. Το αρχικό στρώμα, χρονολογείται στον 11ο αιώνα και είναι σε κακή κατάσταση αλλά πρόκειται για έργο ενός πολύ ικανού τεχνίτη. Εικονίζονται μορφές όρθιων, μετωπικών ιαματικών αγίων στους τοίχους και στηθαίων στο σταυροθόλιο. Το δεύτερο στρώμα περιλαμβάνει την Παναγία Πλατυτέρα στην αψίδα, μορφές ολόσωμων και στηθαίων αγίων και σκηνές του ευαγγελικού κύκλου. Μεταξύ των σκηνών στη θέση του μεταγενέστερου, κτιστού τέμπλου, παριστάνεται ο Ιωάννης ο Ξένος ανάμεσα σε μαθητές του. Πρόκειται επίσης για έργο ικανού ζωγράφου του α΄ μισού του 14ου αιώνα, που εκφράζει ακαδημαϊκές, αλλά και λαϊκότερες τάσεις.

Εξωτερικά, στο υστερογοτθικό θύρωμα και το ανακουφιστικό τόξο σώζονται λίγες παραστάσεις ιεραρχών και μοναχών -μεταξύ των οποίων πιθανώς και ο Ξένος- και της Παναγίας ως Ζωοδόχου Πηγής. Ο ναός σωζόταν σε προχωρημένη κατάσταση ερειπίου και αναστηλώθηκε αρχικά περί το 1950 από τον ακαδημαϊκό Α. Ορλάνδο.
Πρόσφατα πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης του ναού και συντήρησης του τοιχογραφικού διακόσμου. Κατά τις εργασίες έγινε ανασκαφή εσωτερικά και εξωτερικά περιμετρικά του ναού, και αποκαλύφθηκε βυζαντινό νεκροταφείο με χρήση από τον 11ο ως τον 19ο αιώνα.